Alfred Bester, The Stars My Destination (Tiger! Tiger), pierwsze wydanie 1956, potem milion kolejnych.
Polskie przekłady: 1983, Gwiazdy – moje przeznaczenie, przeł. Jacek Manicki, Fantastyka, publikacja seryjna; 1992, Gwiazdy moim przeznaczeniem, CIA Books, przeł. Jarosław Gohling; 2006, Gwiazdy moim przeznaczeniem, Solaris, przeł. Andrzej Sawicki, wznowione przez Rebis w 2020.

Uwaga 1: poniższa analiza zawiera spojlery w dużych ilościach. Jest analizą, nie recenzją z nowości, więc jej wolno.
Uwaga 2: przed Wami istny festiwal brzydkich, brzydszych i najbrzydszych okładek.
Uwaga 3: poniżej mnóstwo cytatów po angielsku. Chętnie bym je zastąpiła polskimi, ale niestety nie mam pod ręką żadnego polskiego tekstu, natomiast angielski i owszem, w trzech różnych kopiach. Co mówi coś o moim stosunku do powieści Bestera, n’est–ce pas?
Uwaga 4: to jest koszmarnie długie, zapewne tl;dr – bliżej temu do opracowania / mini-monografii niż do normalnej blogowej notki.

W 2020 wróciłam po raz kolejny w życiu do powieści Alfreda Bestera, tym razem – po powtórce z cyklu Terra Ignota Ady Palmer, o którym pewnie będę pisać tu niedługo. Dla powieści Palmer tekst Bestera jest jednym z kluczowych punktów odniesienia – obok Iliady, Lewiatana Thomasa Hobbesa i pism oświeceniowych klasyków.

Ale dzisiaj nie o Palmer, dzisiaj o Besterze. Rzeczą, o której trzeba pamiętać cały czas, myśląc o tej powieści, jest rok 1956. Tysiąc dziewięćset pięćdziesiąty szósty, rok publikacji tekstu Bestera. Sześćdziesiąt cztery lata temu. I tak, pod wieloma względami powieść Bestera jest dzieckiem swoich czasów, ale pod innymi – w sposób wręcz niezwykły je wyprzedza. Nic nie starzeje się tak szybko, jak powieści historyczne i fantastyka naukowa, komentuje we wstępie napisanym do wydania powieści Bestera (edycja z roku 1999) Neil Gaiman, po czym dodaje: ale Gully Foyle, obsesyjny protagonista, który zdominował każdą stronę tej powieści, nie zestarzał się ani trochę [przekład własny]. Nie tylko on, można by dodać – wiele z wizji Bestera, dotyczących zmian społecznych, zastygłego w neofeudalizm drapieżnego kapitalizmu, ambicji i woli jego bohaterów i bohaterek, wojny, która wyzwala w ludziach najgorsze instynkty, również brzmi zaskakująco aktualnie. I właśnie dlatego warto po nią sięgać także dzisiaj – kiedy space opera, do której Besterowi blisko, przeżywa zupełnie fantastyczny okres (a czas nie jest z gumy i lektury niestety trzeba wybierać!) i kiedy poddaje się rewizji listy klasyków gatunku.

Powieść Bestera na pierwszy rzut oka skupia się bardzo wyraźnie na losach i przemianach głównego bohatera. Gulliver Foyle, kiedy spotykamy go po raz pierwszy, jest człowiekiem pozbawionym woli, charakteru, ambicji i generalnie jakichkolwiek właściwości. Chęci nie starczyło mu nawet na awans z najniższego możliwego stanowiska na kosmicznym transportowcu Nomada, na którym służył – awans, który wymagałby jedynie zdobycia minimalnych umiejętności. Kaprys losu sprawił, że to Foyle jako jedyny przeżył katastrofę statku. A potem już nic nie było takie samo.

Gully Foyle jest bezdyskusyjnie wariantem postaci Edmonda Dantèsa, głównego bohatera Hrabiego Monte Christo Aleksandra Dumasa ojca (skądinąd chodzi za mną napisanie blogowego eseju o powieściach i postaciach fantastycznych inspirowanym tym tekstem Dumasa, a jest ich sporo). Tam, gdzie Dumasowski Dantès był niewinnym, naiwnym i prostolinijnym chłopcem, pozbawionym jakichkolwiek śladów krytycyzmu czy podejrzliwości wobec świata, bohater Bestera jest wyjściowo znacznie mniej sympatyczny i budzący współczucie czytelnika. Gully Foyle, w swoim pierwszym, oryginalnym wcieleniu, to człowiek, który od miesięcy wegetuje we wraku umierającego statku, mierzy się codziennie z wizją śmierci i to trwanie, to uparte trzymanie się życia jest jedynym, co w ogóle potrafi robić. Nieprzypadkowo, opisując go, narrator przytacza oficjalną opinię pracodawcy na jego temat:

EDUCATION: NONE
SKILLS: NONE
MERITS: NONE
RECOMMENDATIONS: NONE

podsumowaną słowami: The stereotype Common Man. Some unexpected shock might possibly awaken him, but Psych cannot find the key.

Tym kluczem, który przemieni pozbawionego woli, edukacji, właściwości, charakteru i zdolności Foyle’a po kolei w bestię, potwora-drapieżnika (jakim słusznie określa go we wstępie Gaiman), knującego mściciela, człowieka, który zrozumiał, czym jest sumienie, i wreszcie – następny etap ludzkiej ewolucji i tego, kto wskaże ludzkości nową drogę (i to dwa razy, o czym za chwilę), jest nawet nie sama katastrofa Nomady, choć ona, jak się okaże w jednym z głównych zwrotów akcji, po raz pierwszy pokazała nadludzką umiejętność bohatera, który przełamał z hukiem dotychczasowe ograniczenia dotyczące teleportacji (jauntingu) w przestrzeni kosmicznej – tyle że, nieprzytomny i poważnie ranny, sam o tym nie wiedział. Nie, to nie katastrofa trąciła w Foyle’u tę strunę, która skierowała go na drogę upiornej wielkości.

Dumasowski Edmund Dantès odzyskuje chęć i wolę życia, wbrew wszystkiemu, kiedy rozumie, że stał się ofiarą intrygi i że chce za to zemsty. Dokładnie tak samo jest w przypadku Foyle’a. Jego obsesją i powodem przemiany stanie się Vorga – należący do tego samego multimilionera i jego korporacji statek, który napotkał Nomadę wiele tygodni po katastrofie, zobaczył sygnały alarmowe i świadomie je zlekceważył, nie próbując pomóc. Foyle mógł przewegetować sto siedemdziesiąt dni wśród resztek tego, co zostało ze statku, na którym był szeregowym załogantem, ale kolejnego ciosu – zdrady – już nie zniósł.

So, in five seconds, he was born, he lived, and he died. After thirty years of existence and six months of torture, Gully Foyle, the stereotype Common Man, was no more. The key turned in the lock of his soul and the door was opened. What emerged expunged the Common Man forever. (…) The acid of fury ran through him, eating away the brute patience and sluggishness that had made a cipher of Gully Foyle, precipitating a chain of reactions that would make an infernal machine of Gully Foyle.

I tak się zaczyna właściwa opowieść, te Metamorfozy o ciągłej, płynnej przemianie Foyle’a, który zmienia imiona, tożsamości i natury. Gulliver Foyle, członek załogi Nomady, sam zostaje Nomadą, później (dwukrotnie!) Fourmylem z Ceres oraz Płonącym Człowiekiem, by wrócić do powtarzanego jak mantra w powieści Gully Foyle me nazwisko, z Ziemi moje pochodzenie, kosmos czarny mym mieszkaniem… i tylko ostatni wers zmienia się, gdy zmienia się los naszego bohatera, a wraz z nim – ludzkości. Foyle to kolejno człowiek bez właściwości, rozbitek, pilot-samouk lecący rozbitym statkiem po życie, członek-więzień kosmicznego kultu cargo, ocalony niemal z martwych i naznaczony tatuażami na twarzy rekonwalescent na Ziemi, rodzący się mściciel, gwałciciel i oszust, nieświadomy powiernik militarno-politycznej tajemnicy, która może zmienić losy trwającego konfliktu, ofiara knowań elit biznesu i neoarystokracji, pacjent, więzień polityczny, zbieg, pirat, milioner, błazen, cyberpunkowo wspomagany super-żołnierz, ekscentryczny nuworysz i self-made man, człowiek, w którym miłość obudziła poczucie jego własnej potworności i wyrzuty sumienia z powodu wcześniejszych czynów, skruszony pokutnik i wreszcie – ten, który dwukrotnie pchnął ludzkość na nowe tory, raz – pokazując jej, że ograniczenia jauntingu są przekraczalne i efektywnie otwierając człowiekowi kosmos, a potem – oddając w ręce zwykłych ludzi, których panicznie boją się finansowo-polityczne elity Ziemi, los ludzkości wraz z rozdaniem im niestabilnego, potwornie niebezpiecznego i uruchamianego myślą, a więc wymagającego dużej samokontroli i świadomości (odmawianej przez rządzących masom) PyrE; ten, który cel ludzkości zmieni ze śmierci na drogę między gwiazdy.
Pół-obłąkany prorok Jóseph z dziwacznej sekty kosmicznych czcicieli zapomnianej nauki nadał Foyle’owi imię Nomada. Pozornie sekta jest na pierwszy rzut oka niemal komiczna w swoim kulcie uczonych przodków, których wiedzę zapomniała, w swoich plemiennych rytuałach opartych na przetworzonych tradycjach dawnej naukowej ekspedycji. Pozornie też imię Nomada jest przypadkowe, wzięte od nazwy statku – ale to nie do końca prawda. W całej strukturze powieści rola odegrana przez Jósepha, Moirę (daną Foyle’owi w nie całkiem przez niego zaakceptowany sposób za żonę) i ich grupę jest znacznie bardziej złożona. Kiedy w finale Foyle-wędrowiec bez swego miejsca na świecie, a jednocześnie mogący sięgnąć w każde miejsce, jakie sobie wymarzy, przemieniony, nieświadomy, wcielenie paradoksu (żywy umarły, wyrwany z czasu, nadludzko potężny w swoich mocach, głęboko pokorny w uznaniu własnych win) trafia z powrotem na pokład stanowiącego część stacji Nomady, Jóseph i Moira przyjmują go w sposób wyraźnie odwołujący się do biblijnej stylistyki. Jóseph – stary prorok i Moira – Maria Magdalena przyjmują Foyle’a odpowiednio do swoich ról. On dostrzega w nim coś nowego, co zmienia jego podejście do Foyle’a (the anger in his face was replaced by wonder) oraz trafnie odczytuje jego przeszłe i przyszłe losy (He is dreaming. I, a priest, know these dreams. Presently he will awaken and reveal to us, his people, his thoughts), ona bierze srebrną misę z wodą, której używa do obmycia ciała śniącego, i tacę z jedzeniem, które jest gotowa mu ofiarować. Jóseph, Moira i ich ludzie będą pierwszymi apostołami zmiany, jaka czeka ludzkość za sprawą Foyle, przebudzenia nowego ludzkiego potencjału. Ostatnie zdania powieści przecież brzmią: Then she settled down alongside Jóseph… alongside the world… prepared to wait the awakening. Imię i tygrysia maska, które ofiaruje Foyle’owi Jóseph niemal na początku fabuły, okazują się znacznie bardziej znaczące, znacznie więcej mówiące o bohaterze, niżby się pierwotnie wydawało.

Z tą grupą znaczeń – Foyle jako nośnik permanentnej zmiany, jako przemierzający Ziemię i kosmos nomada, jako uczący się i pogłębiający swoje rozumienie rzeczywistości Swiftowski Guliwer, z którym dzieli imię – wiąże się również subtelnie, ale wyraźnie sygnalizowana przez Bestera mesjańska identyfikacja bohatera. Na ładnych parę lat przez Philipem K. Dickiem, u którego niejednokrotnie pojawiają się niedoskonałe, ułomne mesjańskie figury, Bester nadał te cechy swojemu bohaterowi. Widać je w schemacie jego losów, widać także w subtelnie stosowanej wobec niego przez autora w kluczowych momentach mesjańskiej symbolice. Szczególnie wyraźne jest to w scenie, w której Foyle wyznaje swoim najważniejszym antagonistom/pomocnikom grzechy i pragnie kary za to, co zrobił:

I want to be purged,” he said in a suffocated voice. The stigmata began to appear on his bandaged face. “I want to pay for what I’ve done and settle the account. I want to get rid of this damnable cross I’m carrying…this ache that’s cracking my spine. I want to go back to Gouffre Martel.

Symbolika krzyża jako związanego z postacią Foyle’a pojawia się także w scenie, kiedy Foyle podejmuje decyzję o rozdaniu PyrE. Przyjrzyjmy się tej scenie dokładniej, bo wraz z późniejszą sceną znalezienia PyrE i rozdawania go, jak komunii, ludziom na całej ziemi oraz z przytaczaną już powyżej sceną na Nomadzie tworzą one fascynującą sekwencję, odsłaniającą autorskie (nawet jeśli nie w pełni świadome) zamierzenia wobec postaci.

W rozdziale szesnastym powieści, blisko końca, widzimy Gully’ego Foyle’a, uwolnionego z transowo-synestetycznego postrzegania świata, z powrotem związanego okowami czasu i przestrzeni, przebudzonego, jako więzień-gość, w staroświeckiej, odwołującej się wystrojem do feudalnej Europy bibliotece w zamku Presteigna. Foyle rozumie, że nadszedł moment decyzji (He knew he was at bay, faced with the decision of his life). Otrzymuje pierwszą odpowiedź-przepowiednię (serię mechanicznych zdań, sztucznych odpowiedzi) od robota-barmana, każącą mu wypowiedzieć gorzkie słowa o tym, że ludzie i androidy nie różnią się od siebie:

“That’s me,” he said, motioning to the robot. “That’s all of us. We prattle about free will, but we’re nothing but response…mechanical reaction in prescribed grooves.

Oprócz niego obecni są Presteign, Dagenham, Y’ang Yeovil, Jisbella i Robin. Każde z nich ma swoje argumenty. W scenie kuszenia Foyle kolejno odrzuca je wszystkie.

W debacie z Presteignem najpierw wymusza na nim równe traktowanie, a potem odrzuca pokusę adopcji, podziału majątku, w końcu – zasugerowanej przez samego siebie ręki Olivii. Odrzuca też pokusę chwały i pozycji ocaliciela Ziemi, proponowaną przez Dagenhama, który w zamian za szansę użycia PyrE ofiaruje mu wymazanie kryminalnej przeszłości i nieprzemijającą sławę. Mówi “nie”, kiedy Jiz protestuje przeciw słowom swego partnera i sugeruje, że PyrE należy ukryć i nie oddać go nikomu. W ogóle nie podejmuje rozmowy z Y’ang Yeovilem, który słusznie uznaje, że jaunting w przestrzeni kosmicznej to rzecz ważniejsza niż PyrE. Dopiero kiedy głos zabiera Robin – która zauważa, że nikt dotąd nie zapytał samego Gully’ego o zdanie – Foyle wyznaje, że chciałby pokuty i kary za to, czego się dopuścił. Paradoksalnie, to, co najprostsze, okazuje się niemożliwe: Dagenham twierdzi, że nie ma ucieczki, Yeovil – że umiejętności Foyle’a są zbyt cenne, by go karać.

Kuszenie Gully’ego pozornie kończy się impasem; Foyle odrzuca wszystkie propozycje i stawia interlokutorom przed oczyma ich własną hipokryzję. Odrzuca pretensje Presteigna do prawa własności PyrE, a potem pyta, czy skoro oddałby Olivię jemu, oddałby ją też, jako morderczynię, pod sąd. Robin, głosząca wiarę w wybaczenie, otrzymuje pytanie, czy wybaczy Olivii, wraz z nieznaną jej dotąd informacją, że to córka Presteigna odpowiedzialna jest za śmierć jej rodziny. Jiz, sugerującej idealistyczne wyrzeczenie się PyrE w imię dobra ludzkości, Foyle zadaje pytanie, czy w takim razie równie idealistycznie wróciłaby do więzienia uczciwie odbyć resztę wyroku – a praktycznemu Dagenhamowi, który ją pokochał, stawia inne pytanie: czy nie wykorzystałby swoich kontaktów i po prostu pozwolił ukochaną aresztować? Y’ang Yeovila z kolei Foyle informuje, że wrogowie Ziemi nie dysponują PyrE i pyta, czy w tej sytuacji też by ich zaatakował, wiedząc, że oznaczałoby to masakrę. Foyle podsumowuje tę część rozmowy, przecząc temu, od czego zaczął: stwierdzając, że nie jest robotem, jest myślącym zwierzęciem, wyznaje jednocześnie, że nie wie, co zrobić; odpowiedzialność za losy ludzkości – w kontekście PyrE i kosmicznego jauntingu – przerasta jego możliwości poznania.

W tym momencie robot-barman odzywa się po raz drugi, po raz drugi też jego wypowiedź zostaje zinterpretowana przez Foyle’a jako znacząca, ba, prorocza. Mimo że dostajemy możliwość realistycznego, w kontekście świata przedstawionego powieści, wyjaśnienia (Dagenham grunted “Damn! My radiation’s disrupted your dolls again, Presteign“), jest ono raczej desperacką próbą obrony racjonalnego Dagenhama przez czymś, co przekracza granice możliwości w jego świecie: znaczącą konwersacją z androidem; w tak zakreślonych ramach rzeczywistości ten rodzaj interakcji nie byłby niczym innym, tylko cudem.

Nauka-proroctwo, jakie otrzymuje Foyle (czy tylko mnie ta scena jakoś skojarzyła się z rolą A. Bettika w cyklu Hyperiona Dana Simmonsa?) zaczyna się od odpowiedzi TAK na jego pytania, a kończy na lekcji, wypowiedzianej przez robota:

Yes, sir, but you must teach, not dictate. You must teach society.” “To space-jaunte? Why? Why reach out to the stars and galaxies? What for?” “Because you’re alive, sir (…). Don’t ask about it. Live it.

Foyle ma początkowo wątpliwości co do swojej roli (Why can’t we all move forward together?, pyta), ale i na to dostaje odpowiedź: Because you’re all different. You’re not lemmings. Some must lead, and hope that others will follow. Dopiero te słowa, potwierdzone kolejnymi – informacją, że przywodzić będą ci, którzy muszą, sprawiają, że Foyle akceptuje swoją mesjańską de facto rolę. Czy to znaczy, że przyjmuje ideę, że jest kimś szczególnym, wybrańcem? Nie do końca. Motywuje go to nie tyle do akceptacji własnej, jednostkowej specjalnej pozycji, co do podkreślenia odpowiedzialności powszechnej: Who are we, any of us, to make a decision for the world? Let the world make its own decisions. Who are we to keep secrets from the world? Let the world know and decide for itself. Zabierając towarzyszy do spalonej katedry św. Patryka, znajduje w niej ukryty złoty krzyż – schowany w sekretnym miejscu, kiedy zakazano zorganizowanej religii – a pod nim skrzynkę z PyrE. Cała scena – na ukrytym ołtarzu (t)he gold of the crucifix still shone with the brilliance of eternal faith. At the foot of the cross rested a small black box of Inert Lead Isotope – ma mistyczny, religijny nastrój: ciemność spalonego budynku, sekretne drzwi, skrzypiące zawiasy, a za nimi nienaruszony od dwustu lat ołtarz, krucyfiks połyskujący złotem skojarzonym wprost z jasnością, wiecznością i wiarą, a pod nim, jak sakrament, skrzynka z materiałem, który może zniszczyć ludzkość albo dać jej nieporównaną szansę na rozwój. Po takim wprowadzeniu tego motywu trudno się dziwić, że scena, w której Foyle rozdaje kolejne kawąłki PyrE robotnikom, przechodniom, drwalom w kolejnych miastach, jauntując się po całej Ziemi, może kojarzyć się z rozdawaniem komunii. Foyle w tej scenie wreszcie jednoczy wszystkie swoje osobowości: jest przemienionym, pokutującym nadludzkim herosem, z twarzą naznaczoną, z powodu emocji, tygrysią maską, a do ludzi zwraca się tym samym prostym językiem, którego używał, zanim Robin i Jiz zrobiły z niego kosmicznego hrabiego Monte Christo. I to tym językiem wypowiada najważniejszą kwestię tej sceny: Make‘em tell you about PyrE, is all!”. Zmuście ich – arystokrację (Presteignów), politycznych i militarnych przywódców (Dagenham, Y’ang Yeovil), by złamali sekret. PyrE, największa tajemnica tej powieści i obiekt, który symbolizuje w niej zmowę, sekret, tajemnicę, staje się sakramentem przemiany i narzędziem uwolnienia – języka, konwersacji, mas ludzkich, człowieka jako takiego. Foyle mówi zresztą o tym wprost:

“I’ve ended the last star-chamber conference in the world. I’ve blown the last secret wide open. No more secrets from now on…No more telling the children what’s best for them to know…Let‘em all grow up. It’s about time.”

Ale pamiętajmy: Bester nie pozostawia w nas wątpliwości, że choć Gully Foyle – big, tall, very dark, enigmatic, like a Borgia, wedle opisu Presteigna – jest intrygującą postacią, nie jest jednocześnie – bardzo, bardzo długo, może do końca – dobrym człowiekiem. Jego odrażające czyny – gwałt, jakiego dopuszcza się na swojej nauczycielce jauntingu Robin Wednesbury, porzucenie na pewną śmierć w kosmosie Jisbelli McQueen, która go wcześniej uratowała i przygotowała do roli mściciela, obojętność, z jaką zabija i z jaką przyjmuje fakt, że przypadkowi ludzie giną z powodu jego obsesji – nie są częścią kreacji fajnego a niejednoznacznego edgy bohatera, którego fascynującą niemoralność mamy podziwiać; to zupełnie nie ta bajka. Nieprzypadkowo przecież alternatywny tytuł powieści Bestera brzmiał Tiger, Tiger, a fragment słynnego wiersza Williama Blake’a, z którego ten cytat pochodzi, nadal otwiera wydania powieści.

Tiger, tiger, burning bright
In the forests of the night!
What immortal hand or eye
Could frame thy fearful symmetry? (1)

Ten wiersz nie jest tu z przypadku i nieprzypadkowo też Gully Foyle nosi na twarzy tatuaż w postaci maski tygrysa, który przypisał mu jako symbol Jóseph; nieprzypadkowo też w pierwszym rozdziale powieści wspomniane jest mimochodem, że zdolność do jauntingu związana jest z czymś zwanym tigroid substance. Blake’owski tygrys to idealna maszyna do zabijania, istota budząca grozę swą doskonałą, amoralną mocą – ale także przecież dzieło tej samej boskiej ręki, która stworzyła baranka / Baranka, ideał czystej niewinności. Jesteśmy, mówi poeta, jako ludzkość, między jednym a drugim: tygrysem i jagnięciem, niewinnością i morderczym doświadczeniem. Jednego i drugiego potrzebujemy, by iść przed siebie i realizować to, co jest nam przeznaczone. Kiedy we wstępie Neil Gaiman mówi Gully Foyle, our hero, is a predator, trafia absolutnie w sedno. Foyle pozostaje tygrysem, ale przestaje być bestią, potworem: na jednym planie, kiedy dzięki Robin i Jisbelli zdobędzie wiedzę, a przez to – samokontrolę i panowanie nad swoją dziką naturą; na drugim, kiedy dzięki miłości do Olivii Presteign zrozumie, jak ohydne były jego czyny.

Niech mi ktoś jeszcze kiedyś powie, że dawna fantastyka nie miała możliwości, żeby tworzyć żywe i barwne, a jednocześnie mające własne cele i rolę w fabule postacie kobiece, to mu chyba przyłożę egzemplarzem tekstu Bestera (obejdzie się bez krzywd, to nie jest gruba książka XD). Cztery znaczące kobiety w tej powieści to bohaterki, których nie powstydziłaby się space opera lat 20. XXI wieku. Wspomniałam wcześniej o Moirze, której rola jest z tych czterech najmniejsza, a która jest ograniem archetypu przewodniczki (uczy Foyle’a życia na pokładzie stacji swojej sekty), ale i uczennicy (patrz wyżej o jej roli w finale). Rolę mistrzyni i pomocnicy przyjmują też dwie inne bohaterki, Robin Wednesbury i Jisbella McQueen, ale jeżeli ktoś się spodziewa, że ich miejsce w fabule wyznacza tylko stanie u boku bohatera, głęboko się myli.

Częścią mianowicie tego, że czytana ponownie w 2020 roku powieść Bestera wydała mi się zaskakująco nowoczesna, jest fakt, że wizja świata przyszłości nie jest dla Bestera wyłącznie tłem, a przyszłe wynalazki i odkrycia – jedynie gadżetami popychającymi do przodu fabułę. On wyciąga ze swoich koncepcji świata i rozwoju ludzkości wnioski, które owocują konkretną wizją społeczeństwa i zmian, jakie w nim zaszły.

Pozornie ten świat jest zmienny i dynamiczny – toczy się wojna między Ziemią i jej sojusznikami a mieszkańcami Satelitów Zewnętrznych, układy społeczne związane są mocno z umiejętnością jauntowania, a więc szybkiej zmiany miejsca pobytu, zanikły tradycyjnie rozumiane państwa i ich rządy. W rzeczywistości sprawa jest bardziej skomplikowana. Wszelkie techniczne i mentalne osiągnięcia – wszczepy poprawiające koordynację i szybkość procesów zarówno fizycznych, jak i mentalnych (no, w 1956 Bester zaczął wymyślać cyberpunka, jak by na to nie patrzeć), jaunting, podbój kosmosu i związane z nim technologie – to wszystko, summa summarum, zamknęło ludzkość w bolesnej, tłamszącej jak pętla stagnacji. Bester widzi jej powody przede wszystkim w fakcie, że zjawisko jauntingu z jednej strony pogłębiło społeczne nierówności (jak to lekko sarkastycznie ujmuje Bester: nauka jauntingu obejmuje widening circles, limited as much by income as ability; for one thing was certain: you had to actually see a place to memorize it, which meant you first had to pay for the transportation to get you there) z drugiej – sprowadziło na świat erę nowych oligarchii oraz neowiktoriańskiej pruderii i radykalnego ograniczenia praw kobiet. I Bester od tego tematu bynajmniej nie ucieka, kreując postacie swoich bohaterek.

I tu wracamy do postaci kobiecych w powieści. Robin Wednesbury, czarnoskóra nauczycielka jauntingu, pracująca jako rehabilitantka dla osób, które po urazach muszą uczyć się jauntować na nowo, wydaje się niezbyt szczęśliwą, ale dobrze społecznie funkcjonującą osobą. Fakt, jest pechowa jak Kasandra. Ma rzadki i w tym świecie niezwykle popłatny dar, jest telepatką – ale ma go tylko w połowie: sama wysyła myśli, nie jest ich w stanie odbierać. Jako pełna telepatka trafiłaby do elity, przynajmniej finansowej. Mając to, co ma, może jedynie uczyć jauntingu osoby, które wymagają poprowadzenia za rękę. Robin jest niepewna siebie i emocjonalnie rozchwiana (narrator wspomina jej volatile temperament) już od początku – od zawsze żyje w ciągłym stresie, że jej myśli docierają do wszystkich dookoła, wiecznie przeprasza za niechciane a pomyślane nieuprzejmości i faux pas.
Ale to przecież nie jest cała prawda, Robin nie tylko obawia się się świata, bo jest znerwicowana – Robin jest znerwicowana, bo ma ku temu powody. Politycznie jej sytuacja jest fatalna: matka i siostra telepatki są obywatelkami wrogiej koalicji, będącej z Ziemią w stanie wojny, a to oznacza, że sama Robin może się w każdej chwili znaleźć w areszcie / na torturach jako podejrzana o szpiegostwo. Ślad politycznej dystopii wyczuwalny jest w świecie powieści Bestera równie mocno, jak ten cyberpunkowy.
Słabość i lęk bohaterki wykorzysta Gully Foyle: jako uczeń Robin, dowie się od niej mnóstwa rzeczy, a potem ją zaszantażuje, zgwałci i złamie jej życie – by następnie, już jako milioner, odszukać ją i zażądać pomocy. Ponieważ Foyle ma coś, czego Robin pragnie (wolność od wyroku w szpitalu psychiatrycznym, szansę zdobycia wiedzy o losach rodziny), telepatka się zgadza.
Bester nie robi z jej historii łatwej opowiastki o tym, jak ofiara zakochała się w dręczycielu, choć w popularnej prozie tamtych czasów nie byłaby ona niemożliwa. Współpraca Robin z Foylem jest od początku trudna, pokazana jako konieczność dla obu stron; Robin, z początku nie ukrywająca nienawiści, z czasem zaczyna żywić wobec Foyle’a nie do końca dookreślone i zrozumiałe dla niej samej uczucia, na tyle jednak mocne, by na jego deklarację miłości do Olivii Presteign zareagować odejściem.
Robin jest postacią tragiczną i długo oglądamy ją głównie jako tę, która cierpi: ofiarę swojego ułomnego talentu, ofiarę gwałtu, ofiarę ciężkiej depresji, ofiarę szantażu, ofiarę lęków związanych z polityką, w którą została uwikłana, niedoszłą samobójczynię, ofiarę uwięzienia pod pretekstem leczenia psychiatrycznego, siostrę i córkę kobiet brutalnie i makabrycznie zamordowanych, których bezskutecznie szuka, nie wiedząc, co je spotkało. Jej dalsze losy, po rozstaniu z Foylem, Bester zwiąże z jedną z intrygujących postaci z, powiedzmy, polityczno-biznesowo-arystokratycznego kręgu bohaterów, oficerem ziemskiego wywiadu  Y’ang Yeovilem (kulturowo Chińczykiem, wyglądającym jak rdzenny Amerykanin – typy i etnosy ludzkie wymieszały się w świecie jauntingu bardzo mocno). Tej parze autor naszkicował w tle (bo to jest jedna-dwie sceny) romans jak z hollywoodzkiego filmu ze swoich czasów: on, kobieciarz łatwo się zakochujący, ona z traumami przeszłości, i uczucie, które, jak wiemy ze sceny z projekcją Robin z przyszłości, przetrwa lata. Ten happy end, dany bohaterce, która w fabule jest chyba najbardziej cierpiącą postacią, bardzo mi się, jako czytelniczce, podobał: miałam wrażenie, że Robin zasłużyła na spokój, który dostała – a scena z Robin z przyszłości, komunikującą się z pozostałym w jej przeszłości Foylem, pokazuje ją nie tylko jako żonę Y’ang Yeovila, ale i jako ważną, mówiącą własnym głosem aktorkę w wydarzeniach, dziejących się wokół wtedy-teraz-kiedyś Gully’ego Foyle’a.

U boku Foyle’a Robin odgrywa rolę mentorki i współ-oszustki: żeby on mógł udawać bon vivanta i odnaleźć się w arystokratycznym świecie, ona musi telepatycznie podpowiadać mu odpowiednie frazy, gesty i słowa; oszustwem jest też jej postać – nikt się do końca nie domyśla, kim jest posągowa, elegancka kobieta, zawsze towarzysząca ekscentrycznemu Fourmyle’owi, a komplikacje i niejednoznaczność ich relacji umykają obserwatorom. Rola mistrzyni, kształtującej bohatera, rozpisana jest jednak u Bestera na dwie postacie. Drugą jest Jisbella McQueen i jeżeli Foyle jest Edmondem Dantèsem, to Jiz musi być ojcem Farią tej powieści.
To nieoczekiwane podobieństwo wzmocnione jest okolicznościami spotkania bohaterów. Jisbella i Foyle spotykają się – o ile o spotkaniu można mówić – w Gouffre Martel, podziemnym więzieniu, z którego nie da się uciec jauntując. On znalazł się tam w wyniku korporacyjno-politycznego spisku. Ona natomiast trafiła w to miejsce jako złodziejka, której motywacje przy wyborze drogi życiowej były jednak przede wszystkim polityczne.

You don’t know what jaunting’s done to women, Gully. It’s locked us up, sent us back to the seraglio (…). A harem. A place where women are kept on ice. After a thousand years of civilization (…) we’re still property. Jaunting’s such a danger to our virtue, our value, our mint condition, that we’re locked up like gold plate in a safe. There’s nothing for us to do…nothing respectable. No jobs. No careers. There’s no getting out, Gully, unless you bust out and smash all the rules,

mówi Jisbella do Foyle’a, wyjaśniając swój bunt przeciwko światu – jako wykształcona przez ojca córka architekta, odmówiła gry według wyznaczonych przez neowiktoriańskie społeczeństwo reguł. Bester w charakterystyce Jisbelli chętnie miesza tropy i podejmuje nieoczywiste decyzje: pokazuje nam bohaterkę jako konwencjonalnie atrakcyjną kobietę (she was lovely: long and lean with smoky red hair and a generous mouth), ale też niejako odwraca trop “bohater poznaje piękną kobietę, zaczyna się romans”, kiedy wyraźnie mówi, że uczucie między Jiz a Gullym narodziło się, zanim zdążyli się zobaczyć i wynikło ze specyficznego porozumienia, nie z fizycznej fascynacji. Ich relacja osobista zaczyna się od niemożliwej rozmowy między dwójką więźniów w absolutnej ciemności Gouffre Martel, którzy mogą się słyszeć w czarnych jaskiniach jedynie dzięki specyficznemu akustycznemu fenomenowi, i przechodzi przez różne stadia: najpierw Jiz i sama jej ludzka obecność jest ocaleniem dla poddającego się rozpaczy Foyle’a; potem ona staje się nauczycielką i przewodniczką, a on uczniem (What’s the use of the strongest chisel in the world if it doesn’t have an edge? We’ve got to sharpen your wits, Gully. Got to educate you, man, is all), co więcej, to ona uświadamia Foyle’owi (jak ojciec Faria Dantèsowi), że aby się zemścić, trzeba znaleźć tych, którzy stali za zdradą Vorgi: nie sam statek, nawet nie szeregową załogę, tylko tych, którzy podjęli taką decyzję. You punish the brain, Gully, mówi Jisbella. The brain that sets the trap. Find out who was aboard Vorga. Find out who gave the order to pass you by. Punish him. Gully i Jiz zakochują się w sobie (a ich erotyczna relacja i pożądanie opisane jest wyraźnie jako wzajemne i zwieńczone zbliżeniem, na które obie strony z chęcią i świadomie się zdecydowały), ale ten związek natychmiast po ucieczce z więzienia komplikuje mnóstwo dodatkowych czynników: reakcja Jiz na radykalne tatuaże Foyle’a, jego bezwzględność, fakt, że ją wykorzystał i przemilczał wiadomość o nieopisanym majątku ukrytym na pokładzie Nomady, to, że bezwzględnie wymusił współpracę ludzi z jej środowiska, nie przejmując się ceną, jaką za to zapłacą… Ostatecznie, schodząc się i rozchodząc, zarówno jako kochankowie, jak i współpracownicy, Jiz i Gully docierają na Nomadę, gdzie Foyle podejmuje ostateczną decyzję. Z bólem i wyrzutami sumienia wybiera przeżycie, zemstę i zostawienie Jisbelli na pewną, jak sądzi, śmierć. Dowodem zmiany, jaka w nim już zaszła, jest fakt, że przyjdzie mu za tę decyzję zapłacić bolesnymi wyrzutami sumienia – ale zemsta i Vorga ciągle okazują się ważniejsze.

Rola Jisbelli jako inicjatorki i katalizatora przemian nie ogranicza się zresztą do Foyle’a. Podobnie jak Robin, także i ona dostaje później motyw romansowy, wiążący ją z enigmatycznym i najbardziej może poza Foylem zagadkowym bohaterem tekstu Bestera, Saulem Dagenhamem. Spójrzmy na fragment dialogu między nimi:

What?” Jisbella came to the glass wall separating the rooms. “You, Saul? Patriotic?” He nodded, almost guiltily. “It’s ridiculous. Grotesque. But I am. You’ve changed me completely. I’m a sane man again.” He pressed his face to the wall too, and they kissed through three inches of lead glass.

Dagenham wyraźnie tu wskazuje, że jego przemiana ze skrajnego indywidualisty i geniusza do wynajęcia w człowieka gotowego bronić Ziemi i ludzi zaszła pod wpływem Jiz – co jest o tyle ciekawe, że Dagenham i Foyle to nie tylko powieściowi antagoniści, ale i postacie będące dla siebie nawzajem niejako zwierciadłami. o Dagenhamie będzie zresztą jeszcze mowa w dalszej części tekstu.

Jisbella i Robin są więc wielowymiarowymi, nieoczywistymi bohaterkami. No i jest jeszcze Olivia Presteign, antybohaterka dokładnie w takim samym stopniu, w jakim antybohaterem jest Foyle.

Jeżeli Moira, Robin i Jiz są nauczycielkami Foyle’a, Olivia jest jego stworzycielką, i to podwójną. To ona zasiadała na fotelu kapitańskim Vorgi, kiedy ta pozostawiła Foyle’a-rozbitka w kosmosie, i to uczucie do niej pchnęło go na drogę przemiany moralnej, każącej bohaterowi ostatecznie zrozumieć koszmar własnych wcześniejszych uczynków. Wyjawia to wyraźnie jego dialog z Olivią:

GF: “I’ve been a tiger all my life. I trained myself…educated myself…pulled myself up by my stripes to make me a stronger tiger with a longer claw and a sharper tooth…quick and deadly….”
OP: “And you are. You are. The deadliest.”
GF: “No. I’m not. I went too far. I went beyond simplicity. I turned myself into a thinking creature”.

Kiedy zaś chce się oddać (bezskutecznie) w ręce sił porządkowych, Foyle mówi I picked a rare disease called conscience.

Przemiana Foyle’a w istotę posiadającą sumienie wiąże się nie z osiągnięciami intelektualnymi, ze zdobytą wiedzą i doświadczeniem, z fizyczną doskonałością, jaką zapewniły mu wszczepy – wynika z miłości, ale wychodzi poza nią. Foyle przechodzi poniekąd podobną drogę, jak zakochany mężczyzna, opisany przez Platona w Uczcie.

Już za młodu chodzi człowiek za ładnymi ciałami, jeśli go tylko dobrze przewodnik prowadzi, kocha jedno z tych ciał i tam płodzi myśli piękne; niedługo jednak spostrzega, że piękność jakiegokolwiek ciała i piękność innych ciał to niby siostry rodzone i że jeśli ma gonić za istotą piękną, to musi dobrze oczy otworzyć i widzieć, że we wszystkich ciałach jedna i ta sama piękność tkwi. A kiedy to zobaczy, zaczyna wszystkie piękne ciała kochać; tamten gwałtowny żar ku jednemu ciału przygasać w nim zaczyna, wydaje mu się lichy i mały. A potem więcej zaczyna cenić piękność ukrytą w duszach niż tę, która w ciele mieszka; toteż jeśli w kim duszę zdrową znajdzie, choćby nawet jej ciało nieszczególnie kwitło, wystarcza mu to, i kochać zaczyna, i troszczy się, i znowu takie myśli płodzi, i szuka, kto by też młodego człowieka rozwinąć potrafił; z czasem musi zobaczyć piękno ukryte w czynach i prawach, i znowu pozna, że i ono w każdym jest jedno i to samo. Wtedy mu się piękność ciał zacznie wydawać czymś małym i znikomym. Od czynów przejdzie do nauk, a kiedy całą ich piękność zobaczy, kiedy na takie skarby piękna spojrzy, nie będzie już niewolniczo wisiał u jednostkowej formy jego, nie będzie ślepo kochał piękności jednego tylko chłopaka albo człowieka jednego, albo dążenia; nie, on na pełne morze piękna już wypłynął i kiedy się na nim rozglądnie, płodzić zacznie słowa i myśli wielkie i wspaniałe, gnany nienasyconym dążeniem do prawdy; aż kiedy sił w tej pracy nabierze i hartu, jedyna mu się wiedza ukaże, która naprawdę mówi o tym, co piękne. Teraz mnie słuchaj — powiada — jak tylko możesz, uważnie! Ten, kto aż dotąd zaszedł w szkole Erosa, kolejne stopnie piękna prawdziwie oglądając, ten już do końca drogi miłości dobiega. I nagle mu się cud odsłania: piękno samo w sobie, ono samo w swojej istocie. [Platon, Uczta, XXVIII – XXIX, przeł. Władysław Witwicki]

Nie, nie próbuję powiedzieć, że Bester pisał Gwiazdy moim przeznaczeniem podczytując do poduszki Ucztę. Chcę raczej wskazać, że pewne mechanizmy są tu podobne. Foyle zaczyna od pożądania Olivii, która jest wszystkim tym, czym on sam być nie mógł: jest piękna, arystokratyczna, bogata – i niedostępna, zarówno społecznie, jak osobiście, ze swej natury. She was a Snow Maiden, an Ice Princess with coral eyes and coral lips, imperious, mysterious, unattainable, opisuje ją narrator, a Foyle, ujrzawszy ją pierwszy raz, myśli o niej w kategoriach zdobyczy dla swojej tygrysiej natury: to lay siege… invade… ravish… force to her knees…. Prędko jednak to brutalne pożądanie zaczyna łączyć się z innymi emocjami, w tm przede wszystkim z porozumieniem, po tym, jak Foyle jest świadkiem reakcji (a raczej – braku przewidywalnej reakcji) Olivii na atak bombowy. Emocje Foyle’a rozwijają się i stają głęboką miłością, która sprawia, że Foyle postanawia się zmienić, że wreszcie w pełni dostrzega zło, które czynił i że ostatecznie przekracza wszelkie swoje ograniczenia, stając się nowym człowiekiem. Takim człowiekiem, któremu tej przemieniającej go miłości nie zohydzi nawet to, kim w rzeczywistości okaże się Olivia Presteign.

Błyskotliwość pomysłu Bestera na postać Olivii tkwi w fakcie, że wyniosła marmurowa księżniczka, którą pierwszy raz widzimy i która wydaje się postacią stworzoną do odegrania Dickensowskiego motywu, w którym chłopak z nizin walczy o legitymizację swojego miejsca w świecie, próbując zdobyć czystą, zimną, nieosiągalną arystokratkę i usankcjonować swój awans społeczny zdobyciem zarazem jej ręki (społecznie) i jej uczuć (osobiście), to tylko pozór. Olivia dokładnie w takim samym stopniu nie jest Estellą z Wielkich nadziei, w jakim Foyle nie jest naiwnym i dobrym Pipem, bohaterem tej samej powieści Dickensa – choć przez chwilę, kiedy myśli o ujrzanej pierwszy raz Olivii She’s a symbol. A Dream Princess, sam też tak ją i siebie postrzega . Olivia Presteign to jednak w rzeczywistości bohaterka, której natura, motywacje i rola w fabule są znacznie bardziej złożone.

Olivia jest zwierciadłem, jest kompozytową bohaterką, którą łączy sieć niewidzialnych związków i podobieństw z bardzo wieloma postaciami powieści. Jako córka Presteigna, dzieli jego cechy: bezwzględność, skrajny egoizm, okrucieństwo i coś, co Presteign określa jako the family vice, choć niechętnie te podobieństwa akceptuje, bo robiąc to, musi złamać aksjomatyczne w swoim świecie wiktoriańskie przekonanie, że kobiety są inne (moralnie lepsze, intelektualnie słabsze) od mężczyzn. Podobnie jak Robin, Olivia ma talent, który jest ułomny i niepełny: jej wzrok nie obejmuje typowych częstotliwości światła, ale te wyższe i niższe, co sprawia, że choć postrzega świat w sposób nieosiągalny dla ludzi, formalnie jest niewidoma i tego, co zwyczajne, nie widzi. Jak Foyle, odróżnia się fizycznie, cieleśnie od reszty: jego znaczą ukryte, ale ujawniające się pod wpływem emocji tatuaże, ona jest dotknięta albinizmem. Podobnie jak Jisbella, Olivia buntuje się przeciwko swojej roli, związanej z płcią i pozycją społeczną, i realizuje ten bunt, łamiąc społeczne konwencje i obowiązujące prawa. Jako córka Presteigna jest wszystkim – arystokratką, gwiazdą towarzystwa, przedmiotem troski i zamknięcia, kartą przetargową, ukochaną córeczką tatusia – tylko nie przyszłym Presteignem; nie dla niej kariera i dziedziczenie imperium ojca. Jako dotknięta albinizmem i funkcjonalnie niewidoma, jest z kolei obiektem litości i opieki, nie mając szans pokazać swojej prawdziwej, drapieżnej natury. No i jak Foyle – ale zdecydowanie bardziej niż on – Olivia jest drapieżnikiem i bestią, zmuszoną do ukrywania swojej prawdziwej natury, a jednocześnie poszukującą zemsty na świecie za to, że był dla niej niesprawiedliwy.

Wspomniałam wcześniej, że Olivia jest połączona siecią podobieństw i odpowiedniości z innymi postaciami – ale nie tylko z nimi. Kluczowym chyba odpowiednikiem Olivii w fabule jest Vorga – statek, którym córka Presteigna dowodziła, a który zadecydował o losie Gully’ego Foyle’a. Foyle od pewnego momentu ściga dwie swoje obsesje, Vorgę i Olivię, nie wiedząc, że tak naprawdę są one jednym. Ta jedność sprawia, że domyka się krąg losów bohatera: jego przemiana, zaczęta w akcie nienawiści i zemsty, skontrastowana z miłością, okazuje się skupiać tak naprawdę w obu swych pozornie sprzecznych aspektach na jednej osobie – a fakt, że Folyle dowiaduje się prawdy o Olivii i Vordze od Płonącego Człowieka, czyli od samego siebie z przyszłości, podkreśla paradoksalność sytuacji. A jednocześnie ta jedność też nie jest do końca prawdą – Foyle uczy się oddzielać miłość do Olivii, uczucie, które uczyniło go człowiekiem i pozwoliło pogodzić się z losem i samym sobą, od świadomości, że córka Presteigna jest nieludzka w swoim okrucieństwie (you can love someone and loathe them). Zrozumienie, czym jest Olivia-osoba, nie zabija w nim uczucia do Olivii (But I love you. Always. Forever, to ostatnie słowa, jakie Foyle do niej wypowiada), tej miłości, która, bardzo po platońsku, oderwała się już od swojego bezpośredniego przedmiotu i nabrała nowej jakości: Foyle odrzuca propozycję Olivii, by skorzystać z jej protekcji i razem z nią polować na wrogów i jej sugestię (w którą ona sama chyba nie wierzy), że od tej pory, kiedy odnaleźli miłość, oboje staną się dobrymi ludźmi, bo wie, że właśnie z powodu tej miłości, kieruje nim już inna potrzeba, niż po prostu zemsta.

Bester od początku błyskotliwie manipuluje obrazem Olivii, ukazując czytelnikowi jej kolejne fałszywe oblicza: osoby ze specyficzną niepełnosprawnością (nie widzącej w typowym spektrum światła, mogącej za to dostrzec długości fali świetlnej niedostępne dla ludzi), idealnej a lodowatej arystokratki, uległej córki, femme fatale odrzucającej wstępne zaloty bohatera, dumnej, odizolowanej od świata kobiety (imperious, mysterious, unattainable, jak ją charakteryzuje narrator) – by dopiero w pewnym momencie odsłonić karty i pokazać kolejne oblicze córki Presteigna – oblicze masowej morderczyni.

Olivia Presteign już od jakiegoś czasu (o czym ewidentnie wie jej ojciec) handluje ludźmi, a raczej – przemyca uchodźców z ogarniętych wojną terenów na bezpieczną Ziemię. Uzupełnijmy to zdanie jeszcze raz: tak naprawdę tylko to im obiecuje i za to bierze od nich pieniądze. W rzeczywistości rozkazuje swojej załodze wyrzucić żywe jeszcze, nagie, obdarte nawet z posiadanych ubrań ofiary w przestrzeń kosmiczną. Nic dziwnego, że po tym doświadczeniu kapitan Vorgi, Lindsay Joyce, bezpośrednia podwładna Olivii, zamknęła się w sekcie, która pozbawiła ją zmysłowego kontaktu ze światem. Kempsey, inny członek załogi, tak opisuje ten widok:

“We were scuttling the reffs.” “What!” Foyle cried. “Overboard…all of them…six hundred…Stripped’em…took their clothes, money, jewels, baggage…Put‘em through the airlock in batches. Christ! The clothes all over the ship…The shrieking and the—Jesus! If I could only forget! The naked women…blue…busting wide open…spinning behind us…The clothes all over the ship…Six hundred.. Scuttled!”

Opis śmierci ofiar Olivii musiał w czasach pisania powieści przez Bestera (połowa lat 50.) przywodzić na myśl przede wszystkim widoki z czasów zakończonej ledwie dekadę wcześniej II wojny światowej – a konkretniej, sterty ubrań, walizek, kosztowności, pozostałych po żydowskich ofiarach Holokaustu. Wątpię, by to skojarzenie – nagie, świadome nadchodzącego końca ofiary wpychane w koszmarną, nieuniknioną śmierć i pozostałe po nich przerażające w swej ilości przedmioty – było przypadkowe. Kiedy Bester chce nam zohydzić Olivię i pokazać ją jako potwora, nie patyczkuje się: sięga po mocne i jednoznaczne sceny i przypisuje bohaterce czyny, których ani czytelnik, ani zakochany w niej Foyle z założenia nie mogą wybaczyć. Remorseless,’” he said. “‘Lecherous, treacherous, kindless villain.’ It’s true. I’m no better than you. Worse. But before God I never murdered six hundred.”. Handel ludźmi, mordowanie uchodźców – czytelnikowi przecież sceny z pokładu Vorgi przywodzą na myśl nie tylko fotografie z obozów koncentracyjnych, ale i traktowanie transportowanych przez ocean afrykańskich niewolników czy uciekinierów z rozmaitych wojen XX i XXI wieku – to są czyny, przed którymi nawet tygrys-Foyle się wzdraga i które budzą jego przerażenie. A jednocześnie jego uczucie do Olivii, o czym pisałam wcześniej, przetrwało – choć przecież nie oznacza ono uznania jej za niewinną ani nawet – za niepodlegającą karze.

Bester nie pozostawia nas jednak z prostym poczuciem, że Olivia jest zła, gdyż jest zła. Nie usprawiedliwiając bohaterki, pokazuje jednak, skąd bierze się jej wściekłość na świat, jej okrucieństwo i jej decyzje. Olivia – co jest istotne – nie musi zarabiać na tragedii uchodźców. To nie jest tak, że – jak spora część drugo- i trzecioplanowych postaci Bestera – ona jest w desperackiej sytuacji musi jakoś ułożyć sobie życie, w świecie czy w półświatku. Nie: Olivia dokonuje świadomego wyboru, decydując się na lot Vorgą, zabranie uchodźców i ich wymordowanie. Jej ojciec, w rozmowie z Foylem, sugeruje jakąś rodzinną skazę, element okrucieństwa tkwiący w samej naturze arystokratycznej rodziny Presteignów. Sama Olivia wybiera nieco inne odpowiedzi. Pisałam już wcześniej, że ona – podobnie jak Jisbella – średnio odnajduje się w świecie, w którym, ostatecznie, o jej losie – o tym, że nie będzie następczynią ojca, o tym, że on może zdecydować o jej małżeństwie i całym życiu – zadecyduje jedynie jej płeć. Olivia w rozmowie z Gullym na pokładzie Vorgi, kiedy po raz drugi znalazła go w kosmosie i po raz pierwszy uratowała, mówi wprost, że nie zrobiła tego ani dla pieniędzy, ani dla władzy. Mówi (i cierpi przy tym, as though that truth was the first truth and was crucifying her), że decyzja o zrealizowaniu tkwiącego w niej pragnienia zabijania i zniszczenia była podjęta z nienawiści:

“For hatred… To pay you back, all of you”. (…) “For being blind. For being helpless… They should have killed me when I was born. Do you know what it’s like to be blind… to receive life secondhand? To be dependent, begging, crippled. ‘Bring them down to your level.

Olivia odrzuca cielesną różnicę między sobą a resztą ludzkości , ale bezsilność i zależność, o których mówi, wiążą się nie tyle z faktem, że nie widzi – co raczej z tym, że widzi inaczej, a społeczeństwo odmawia uznania tego. Jej odmienność wiąże się również z faktem, że urodziła się córką, nie synem Presteigna: dziedziczy po ojcu wszystko, poza przywilejem bycia pełnoprawnym członkiem społeczeństwa. Jeśli faktycznie jest do ojca tak podobna, jak zdaje się Presteignowi, to te same instynkty, które on rozładowuje jako bezwzględny biznesman, pozbawiony sumienia polityczny intrygant i arystokratyczny przywódca, ona może zrealizować jedynie jako masowa morderczyni. Oskarżenie Olivii – a powtórzmy jeszcze raz, ani narrator, ani Foyle jej nie współczują i nie usprawiedliwiają – jest jednocześnie oskarżeniem całego społeczeństwa.

W ogóle fascynujące jest, jak Bester posługuje się figurą cielesnej odmienności i jak używa jej, by budować skojarzenia i sieci powiązań między bohaterami. Przynajmniej czwórka głównych bohaterów – Gully Foyle, Olivia Presteign, jej ojciec oraz Saul Dagenham – jest naznaczona różnego rodzaju niepełnosprawnościami albo modyfikacjami i przemianami, które od-różniają ich od społeczeństwa. W przypadku Foyle’a są to z jednej strony tatuaże (ukryte, ale grożące ujawnieniem się pod wpływem emocji) i wiążąca się z nimi zagadka jego tożsamości, z drugiej – dające mu przyspieszenie, szybszy metabolizm itd. nielegalne modyfikacje, którym się poddał i które czynią z niego bodaj czy nie pierwszego cyberpunkowego bohatera literatury SF. Olivia pod pewnymi względami jest jego przeciwieństwem: jej odmienność fizyczna jest natychmiast widoczna, i wraz z aparycją (albinizm) i pochodzeniem budzi w otoczeniu instynkty opiekuńcze, które sama Olivia uważa za poniżające dla siebie. Jednocześnie to, czego w niej na pierwszy rzut oka nie widać – fakt, że Olivia rejestruje inne długości fali świetlnej – sprawia, że ma ona wgląd w to, co dla innych ludzi niewidoczne (od początku np. dostrzega sieć ukrytych tatuaży na obliczu Fourmyle’a z Ceres). Z kolei Foyle’a z Dagenhamem łączy nie tylko postać Jiz i rola, jaką odegrała ona w życiu obydwu, ale także fakt, że obaj są dość przypadkowo naznaczeni w sposób, który wymusza na nich ciągłą samokontrolę. U Foyle’a zadecydowało trafienie na Nomadę – u Dagenhama fatalny wypadek (albo próba zamachu, tekst pozostaje nie do końca jasny), który naznaczył młodego, genialnego fizyka, czyniąc z niego twenty-fifth century Typhoid Mary.

Ten obrazek powyżej zupełnie nie jest tu przypadkowo: tak jak zbuntowany przeciw społeczeństwu, cybernetycznie zmodyfikowany Gully Foyle jest pod wieloma względami pierwowzorem późniejszych herosów cyberpunka, tak Saul Dagenham dziedziczy i rozwija archetyp szalonego naukowca, który zapłacił najwyższą cenę za swoje eksperymenty. Historii o uczonym, którego wypadek przemienia w potwora / istotę z supermocami / jedno i drugie naraz, każdy fan komiksów i każda wielbicielka fantastyki potrafi pewnie wymienić sporo – a Besterowski Dagenham to jedna z interesujących wariacji na temat tego typu.

No właśnie. Do tej pory przyglądaliśmy się bohaterkom oraz protagoniście – teraz przyszła wreszcie pora, by spojrzeć bliżej na czynnych przedstawicieli klas panujących tego świata: reprezentującego biznes Saula Dagenhama, przedstawiciela armii Y’ang Yeovila, i neoarystokratę, Presteigna z Presteignów. A skoro już zaczęłam od Dagenhama, o nim napiszę najpierw.

Specyfika Dagenhama jako wcielenia archetypu szalonego naukowca wiąże się z faktem, że Bester pokazuje go nam jako kogoś, kto de facto specyfikę tego archetypu świadomie odrzuca. A raczej: Dagehnam do momentu wypadku, jako młody, szalenie utalentowany fizyk o genialnym umyśle, którego na dodatek naznacza wypadek w tej najbardziej dla fantastyki tej epoki znaczącej dziedzinie, a mianowicie radioaktywne skażenie, jest idealnym tegoż archetypu, który dał nam Hulka i Doktora Mahnattana, wcieleniem. Jednocześnie – co robi Saul Dagehnam, kiedy już stał się radioaktywną istotą o skórze barwy ołowiu i trupiej czaszce zamiast twarzy? Ano, ani nie zostaje superzłolem (macham do 1001 czarnych charakterów z komiksów), ani superbohaterem, ani nadczłowiekiem. Dagenham, zmuszony przez rząd do poddania się ścisłej kontroli i hojnie za to opłacany, rzucił naukę i stał się biznesmenem. Fakt, że on sam nie bardzo może opuszczać własny pokój, że może z kimś spędzić maksimum pięć minut dziennie, zrekompensował sobie założeniem gigantycznej firmy kurierskiej: jego ludzie przemierzają świat w osiemdziesiąt raczej godzin niż dni i są wszędzie tam, gdzie on sam na dłuższą metę nie może. Sam Dagehnam przyjmuje zlecenia specjalne – on sam, podobnie jak jego ludzie, także jest do wynajęcia.

Spośród trzech przedstawicieli elity, którzy są głównymi antagonistami Gully’ego Foyle’a, Dagehnam jest najbardziej anarchiczny. Z jednej strony, podobnie jak Yeovil i Presteign, jest strażnikiem istniejącego status quo, gotowym chwycić się wszelkich nielegalnych środków, by zrealizować zleconą mu misję – Gully’ego Foyle’a ścigał, nielegalnie uwięził, oszukał przy pomocy mentalnej manipulacji. Z drugiej, choć pozostaje do wynajęcia, Dagehnam wielokrotnie demonstruje swoją niezależność i chęć pokazania władcom tego świata, że potrafi ich ograć – taką demonstracją jest na przykład wyjauntowanie z sekretnych pomieszczeń domu Presteigna, teoretycznie niemożliwe.

W konstrukcji postaci Dagenhama Bester od razu pozostawił pewne ślady, pozwalające na zarysowanie w pewnym momencie konfliktu wewnątrz grupy “rządzącej”. Początkowy układ – kiedy wszystkie trzy postacie pierwszy raz pojawiają się razem w jednej scenie – pokazuje Presteigna i wynajętego przezeń Dagehnama zjednoczonych przeciw reprezentowanej przez Y’ang Yeovila armii. Ale już w tej scenie fakt, że zarówno Dagenham, jak i Yeovil w pewnym momencie jauntują z sali narad Presteigna, podpowiada, że w tym gronie wszelkie sojusze są nietrwałe i niepewne. A raczej – nietrwałe i niepewnie do czasu.

Bardzo ciekawy efekt daje prześledzenie, jak wygląda dynamika relacji między Yeovilem, Presteignem a Dagenhamem w całej powieści. Początkowo, jak wspomniałam powyżej, obie partie (Yeovil versus Presteign i Dagehnam) chcą schwytać Gully’ego Foyle’a i odzyskać PyrE, o którym żadna strona nie chce otwarcie powiedzieć. Po kolejnych klęskach, jakie poniósł próbując złamać swego więźnia, ponowne schwytanie Foyle’a staje się dla Saula Dagehnama sprawą honoru i zadaniem, które zaczyna mieć osobiste znaczenie (Dagehnam rezygnuje z zapłaty za próby schwytania przeciwnika). Y’ang Yeovil z kolei osobiście angażuje się w polowanie na Foyle’a, przyjmując tożsamość nieżyjącego kuchcika Vorgi i czekając na nieuniknione odnalezienie przez mściciela.

No tylko że potem następuje intensyfikacja konfliktu Ziemi z Satelitami Zewnętrznymi, skuteczny i piekielnie groźny atak, który z jednej strony przypieczętowuje wzajemną fascynację Foyle’a i Olivii, z drugiej – sprawia, że armia i rząd są coraz bardziej zdesperowane. Y’ang Yeovil jest w powieści kluczowym przedstawicielem tej sfery – armii, a co za tym idzie, po części także i rządu. Bester daje tej postaci, tak jak Dagenhamowi, sporo cech, sprawiających, że nie jest on tylko wariacją na temat archetypu przedstawiciela sił zbrojnych / oficera wywiadu. Owszem, Y’ang Yeovil dzieli pewne cechy z postaciami supergentów takich jak James Bond, od którego filmowych wcieleń powieść Bestera jest zresztą starsza: jest wybitnie utalentowany, czarujący, cieszy się powodzeniem wśród kobiet i ma słabość do dam w opałach, a choć stoi wysoko w hierarchii swojej instytucji, sam jest dostatecznie sprawny i skuteczny, by osobiście odbywać niebezpieczne misje… Jego chińska tożsamość kulturowa używana jest przez Bestera konsekwentnie do podkreślania pewnych cech, stereotypowo się z Chinami kojarzących: dawność rodu i świadomość roli przodków, wiedza o przeszłości, zdolność do szybkiego uczenia się. Jednocześnie Bester ma na tyle wyczucia, że nigdy nie robi z bohatera grubymi krechami rysowanej karykatury człowieka Wschodu – co pewnie po pewnej części ma związek z faktem, że Y’ang Yeovil, który jest potomkiem konfucjańskiego mistrza Meng-zi (Mencjusza), ma urodę rdzennego Amerykanina. Bester wykorzystuje bowiem jego wygląd, by unaocznić jedną z kluczowych cech swojego świata, o której wspomina kilkakrotnie: przemieszanie ludzkich typów i odmian w wyniku łatwości przemieszczania się, jaką przyniósł jaunting.

W trakcie wojny i Dagehnam, i Y’ang Yeovil stają w pewnym momencie po tej samej stronie – obydwaj deklarują się jako patrioci gotowi zrobić wszystko, by ocalić Ziemię i jej mieszkańców. A to stawia się po przeciwnej stronie niż Presteigna.

Tak jak Yeovil reprezentuje państwo i jego aparat przymusu, a Dagehnam jest biznesmenem, jednocześnie udzielnym władcą swojej firmy, jak i osobą powiązaną licznymi układami z organami państwa i przedstawicielami biznesu, Presteign jest arystokratą. Owszem, jego pozycja wyrosła z biznesu i z kultu marki, na co wskazują tytuły i nazwiska innych przedstawicieli jego klasy (Skoda, Kodak, Morse), ale on sam – z jego wyglądem i zachowaniem – iron gray, handsome, powerful, impeccably dressed and mannered in the old-fashioned style – z pałacem i służbą, którą traktuje jak surowy, wyniosły patriarcha, z jego obyczajami, tradycjami, z dumą rodową i poczuciem klasowej wyższości – jest arystokratą do szpiku kości, nawet jeśli jego majątek pochodzi z gigantycznej sieci sklepów, w których sprzedają identyczni, zmodyfikowani fizycznie i wyszkoleni według jednego modelu sprzedawcy. Arystokracja u Bestera jest klanowa – wielcy przywódcy, jak Presteign, nie są sami, ale są, niemal jak w starożytnym Rzymie, wspierani przez podległych ich krewnych, współpracowników i zależne od nich rzesze społecznych klientów.

Mający wszelkie cechy modelowego arystokraty Presteign to, mam wrażenie, jedyny i właściwy stuprocentowo czarny charakter tej powieści: nie antagonista Foyle’a, jak Yeovil czy Dagenham, nie tragiczny potwór, jak Olivia, tylko rzeczywisty czarny charakter. Arystokratyczna elegancja i dobre maniery idą w parze z bazyliszkowym spojrzeniem i absolutnym brakiem skrupułów. Presteign jako arystokrata i Presteign jako bogacz o nieopisanym majątku jest zainteresowany tylko jednym – sobą i własnym dobrem. Kocha córkę i jest o nią we wręcz patologiczny sposób zazdrosny, zwłaszcza gdy podejrzewa, że jej lojalność, jej uczucia i jej ciało (a wszystko to postrzega jako należące do niego, jako ojca i głowy rodu) mógł zdobyć parweniusz i przestępca, taki jak Foyle; niemniej, jest też gotowy znienawidzonemu parweniuszowi ją oddać, byle w zamian dostać z powrotem nielegalne, wyprodukowane za plecami własnego rządu PyrE. Zresztą ani Dagehnam, ani Yeovil nie mają wątpliwości, że Presteign lojalny jest jedynie wobec siebie samego. Przyjrzyjmy się scenie, kiedy – tym razem współpracujący i stojący po tej samej stronie – Yeovil i Dagehnam usiłują wymusić na Presteignie wyjawienie sekretu PyrE. Obydwaj chcą użyć tej zabójczej substancji jako broni ostatniej szansy w wojnie, którą Ziemia powoli przegrywa. Presteign natomiast chce przede wszystkim gwarancji finansowych, zapłaty za PyrE i/lub natychmiastowego zwrotu swojej własności. Y’ang Yeovil, w imieniu zdesperowanego rządu, gotów jest zapłacić miliarderowi; Dagehnam nie ma wątpliwości, że postępowanie Presteigna jest głęboko niemoralne:

“You and your damned property. All of you and all of your damned property have put us in this hole. The system’s on the edge of total annihilation for the sake of your property”.

Stwierdzenie natomiast, że kapitulacja byłaby katastrofą, Dagenham podsumowuje jadowicie: Ale nie dla Presteigna. Prywatne interesy i wojna z politycznym przeciwnikiem, partią liberalną, jest dla Presteigna ważniejsza i niż dobro organizacji państwowej, do której należy, i niż losy bombardowanych, udręczonych i prześladowanych ofiar wojny. “Can nothing move you?” (…) . “Can nothing touch you? Are you all property and nothing else?, pyta w końcu z pogardą Dagenham. Oj, nie przepada coś nasz autor/narrator za dziedziczną klasą milionerów-arystokratów…

Pewnie zauważyliście, że parę akapitów wyżej, kiedy wspominałam o niepełnosprawnościach postaci, wzmiankowałam także Presteigna, ale go nie omówiłam? Zrobiłam to dlatego, że, paradoksalnie, lepszym miejscem, by wspomnieć o epilepsji Presteigna, jest raczej dyskusja o jego pozycji niż o cielesnym naznaczeniu bohaterów. Bester, oczywiście, używa nagłego ataku epileptycznego, któremu Presteign ulega pod koniec wspomnianej powyżej rozmowy, tak jak używa sceny z podaniem w końcu cierpiącemu podczas (półskutecznego) wywabiania tatuażu Foyle’owi znieczulenia – żeby nakazać bohaterowi wyznanie prawdy, której wyznać nie chciał. Ale mam wrażenie, że użycie akurat tak kulturowo obciążonej choroby – tak mocno związanej z legendami polityków jak Juliusz Cezar, czy specyficznego typu złoczyńców (w tym – zdegenerowanych arystokratów) w wiktoriańskiej powieści, jednocześnie często pojawiającej się w popularnej kulturze wieku XIX i wczesnego XX jako część ponurej tajemnicy bohatera – też nie jest przypadkowe i stanowi element wpisania Presteigna w ten archetyp postaci. I tak, dziś pewnie ten motyw wyglądałby inaczej, ale w lata 50., mam wrażenie, wpisywał się w pewien zestaw odwołań do klasycznej wiktoriańskiej prozy gatunkowej, których u Bestera jest całkiem sporo.

Presteign ukrywa swoją chorobę, oczywiście, ale nie jest jedynym bohaterem, który coś tu przed innymi albo przed społeczeństwem kryje. Samokontrola i oszustwo jest w tym świecie kluczowym narzędziem przetrwania. Tu nikt nigdy nikomu nie mówi całej prawdy, rozmowy odbywają się aluzjami i dwuznacznikami, komunikacja jest ze wszystkich stron zakłócona – zakłócają ją podziały klasowe, które uniemożliwiają znaczącą rozmowę Foyle’a z Olivią, ale też i to, że w świecie powieści oszukują wszyscy. Y’ang Yeovil kłamie, bo jest oficerem wywiadu, Presteign, bo knuje i ukrywa swoje ciemne interesy i ponure rodzinne sprawy, Sheffield, bo jest szpiegiem przeciwnika. Była kapitan Vorgi jest poza zwykłą ludzką komunikacją, bo się pozbawiła wszystkich zmysłów. Foyle kłamie i oszukuje, bo planuje zemstę, Jiz i Olivia, bo w tej sposób kontestują rzeczywistość, Robin, bo jest zagrożona politycznie. Dagenham kłamie, bo jest do wynajęcia (oszukanie Foyle’a), ale też nieraz demonstracyjnie pokazuje, że pozostaje tak bardzo poza społeczeństwem, że nie musi (patrz scena, w której ujawnia fakt, że może się jauntować od Presteigna). Jednak on też jest częścią spisku, mającego ukryć PyrE przed ludzkością. Może z tym się wiąże szczególna rola i rzadkość telepatów w tym świecie – oni są tymi, którzy prawdę mogą powiedzieć i usłyszeć bez przeszkód? A jednak i im autor stawia przeszkody, bo Robin nie ma pełnego talentu, mieszkający na Marsie Sigurd Magsman jest wiecznym starym dzieckiem, a inni są nieliczni, kosztowni i zajęci, ergo nie ma ich w akcji powieści. W tym kontekście ogromnie znaczące jest rozwiązanie motywu PyrE.

PyrE to powieściowe ucieleśnienie tajemnicy. O nim się nie rozmawia i nie wymienia się publicznie jego nazwy, nie mówiąc o analizie właściwości. Przez sporą część fabuły pozostaje ono zagadką, dopóki nie zostanie wyjaśnione w wymuszonej “spowiedzi” Presteigna. Na poziomie fabuły pozornie jest ono klasycznym dla SF unobtainium, cudownym a niespecjalnie objaśnionym związkiem / pierwiastkiem, którego właściowości napędzają akcję (patrz dilithium w Star Treku i naquadah w Stargate, na tych przykładach świetnie widać, o co chodzi), służy więc z jednej strony do zawiązania kilku wątków, z drugiej – do kreowania nastroju i podkreślania konwencji. W strukturze powieści natomiast PyrE, na równi z Vorgą-Olivią, odgrywa rolę katalizatora wydarzeń napędzających przemianę Foyle’a i ludzkości.

PyrE to w powieściowym świecie potężny materiał o nieopisanej niszczycielskiej mocy. Jego symboliczne znaczenie dla fabuły podkreślone jest przez fakt, że jego detonacja następuje pod wpływem myśli i woli – łączą się więc w nim koncepcje (para)naukowe i metafizyczno-psychologiczne. Posługiwanie się PyrE wymaga idealnej samokontroli – tej, którą pysznią się klasy wyższe tego świata, którą demonstrują Olivia i Presteign, niewzruszeni w obliczu atomowego ataku na Ziemię. Tej samokontroli musi nauczyć się Gully Foyle – bo jeśli nie, każdy moment emocji uwidoczni na jego twarzy tygrysią maskę tatuażu i zdradzi jego prawdziwą tożsamość. Foyle jednak nie tyle nagina się do zasad obowiązujących wśród arystokracji i zdobywa typowe dla niej cechy – on raczej udowadnia im, że ich własne poczucie wyższości i pobłażliwe lekceważenie / pogarda, jaką żywią dla prostego człowieka, dla hoi polloi Ziemi, jest głęboko nieuzasadnione. Foyle wyrywa ludzkość – nie elitę, wszystkich, zwykłych ludzi – ze stagnacji, w jakiej zamknął ich świat Presteigna i jemu podobnych. Robi to równie ryzykownie i równie boleśnie, jak zrobiono to jemu, z jednej zmuszając ludzkość do lekcji samokontroli, z drugiej – zmuszając przedstawicieli elity, by zaakceptowali, że ludzkość – cała, nie tylko oni – jest do tego zdolna.

W finałowych scenach (wędrówkę nieprzytomnego Foyle’a przez kosmos i jego powrót na Nomadę traktuję de facto jako epilog) Presteign, Y’ang Yeovil i Saul Dagenham usiłują za wszelką cenę utrzymać PyrE w podwójnym zamknięciu: chronić sam materiał przed wykorzystaniem przez drugą stronę militarnego konfliktu albo przed nieplanowanym zdetonowaniem przez niezdolnego ich zdaniem do samokontroli przypadkowego przedstawiciela ludzkości, a wiedzę o nim – przed upowszechnieniem. Gully Foyle kładzie kres obu tym próbom. Robi to w pełni świadomie – w końcu podsumowuje swoje działania stwierdzeniem I know what I’ve done, kiedy wściekły i przerażony Dagenham nazywa go cholernym zabójcą i pyta, czy zdaje sobie sprawę z konsekwencji.

You’ve handed a loaded gun to children, mówi mu Dagenham, po tym, jak Foyle rozdał PyrE przypadkowym osobom, na co Foyle odpowiada: Stop treating them like children and they’ll stop behaving like children. Who the hell are you to play monitor? (…) I’ve handed life and death back to the people who do the living and dying. The common man’s been whipped and led long enough by driven men like us….Compulsive men…Tiger men who can’t help lashing the world before them. We’re all tigers, the three of us, but who the hell are we to make decisions for the world just because we’re compulsive? Let the world make its own choice between life and death.

Foyle stawi tu siebie w opozycji do common man, ale przecież dokładnie tego określenia używa wobec niego wcześniej narrator i to samo określenie figuruje w jego dokumentach. Zdanie ze sceny z Vorgą – What emerged expunged the Common Man forever – odnosi się zarówno do samego Foyle’a, jak i, jako swoista narracyjna zapowiedź finału powieści, do całej ludzkości, którą on odmieni. Tak, Gully Foyle będzie przewodnikiem ludzkości – ale nie jako ktoś lepszy i z natury wyniesiony ponad zwykłego człowieka, ale jako ktoś, kto niedawno sam się do zwykłych ludzi zaliczał i nie zatracił poczucia, jak to było. Egalitarne przesłanie – przemiana i przełamanie stagnacji może przyjść jedynie za sprawą odrzucenia rozumienia wyższości i sprawczości jak należnych wyłącznie polityczno-finansowo-intelektualnej elicie – wyraźnie wybrzmiewa w tych scenach powieści. Przemiana człowieka musi dokonać się za cenę wielkiego ryzyka – Foyle wcale nie jest pewny, czy nie skończy się to pozwoleniem światu na autodestrukcję – ale i siłami wszystkich ludzi. I’ll make you men. I’ll make you great. I’ll give you the stars, mówi Foyle w swoich ostatnich wypowiedzianych na Ziemi słowach.

To aż zaskakujące, jak rzadko w (polskich) recenzjach i omówieniach tekstu Bestera, dostępnych online, podnoszony jest problem jego wizji społeczeństwa. A jest ona szalenie ciekawa, i, tak po prawdzie, bardziej przemyślana niż w mnóstwie fantastycznych tekstów późniejszych.

Obszerny wykład na temat ładu świata dostajemy na początku powieści, kiedy narrator w długim opisie (który dziś niejeden krytyk oskarżyłby o infodump) opowiada nam o początkach jauntingu i zmianach, jakie to odkrycie wprowadziło w życie ludzi. Jak więc wygląda świat w połowie XXV wieku, tuż przed kolejną wielką zmianą, jaką da światu Gully-tygrys?

Od samego początku dostajemy jasne wskazówki, że mamy do czynienia ze światem uwięzionym w stagnacji, zamkniętym w nieznośnym gorsecie norm, obyczajów i tradycji. Od pięćdziesięciu z hakiem lat ludzkość potrafi przemieszczać się przy pomocy jauntingu. Teoretycznie umiejętność ta powinna była zlikwidować sporo problemów – i rzeczywiście, w świecie Bestera ewidentnie nie mamy ani konfliktów międzypaństwowych i w ogóle państw, ani zorganizowanej religii i konfliktów religijnych – oficjalne kulty są zakazane, praktykuje się je co najwyżej w sekrecie, w powieści raz czy drugi pojawiają się wzmianki o cellar Christians; jednocześnie, warto na marginesie podkreślić, zakaz jak zwykle niczego nie wymazał na amen, w języku nadal funkcjonują wykrzyknienia takie jak “Chryste”, choć taki na przykład pozbawiony wykształcenia Gully Foyle nie ma pojęcia, co znaczą. Do tematu zakazu oficjalnego wyznawania religii u Bestera wrócę pewnie na dłużej, kiedy będę mówić o religii i religijności w cyklu Terra Ignota Ady Palmer, który wchodzi w wielopoziomowy dialog z powieścią Bestera.

Pierwsza szkoła jauntingu w powieści powstaje w pierwszej dekadzie XXV wieku, a sama procedura staje się powszechna w latach 20. Akcja powieści dzieje się ciągle w tym samym stuleciu, a to znaczy, że neowiktoriańska era trwa tutaj od czasów stosunkowo niedawnych. Jest to o tyle ważne, że mocno uprawdopodobnia zachowanie takich bohaterek, jak Jiz: około trzydziestoletnia, wykształcona przez ojca, może ona spokojnie mieć świadomość, że życie jej babki wyglądało zupełnie inaczej i nie ograniczało się do haremu, gineceum i obsesyjnego zachowywania dobrych manier.

W tym wstępnym rozdziale powieści kilkakrotnie pojawia się wzmianka o romantykach swoich czasów, oczekujących na jakiś przełom, na zmianę, kojarzoną z wyjściem poza znany świat. Pierwsze efekty upowszechnienia jauntingu są katastrofalne: rozwleczone po całej Ziemi lokalne choroby, szybko przemieszczające się grupy przestępców, gwałtowne ekonomiczne przemiany, prowadzące do konfliktów i w końcu do międzyplanetarnej wojny między Planetami Wewnętrznymi (konfederacja Ziemi, Marsa i Wenus) a Satelitami Zewnętrznymi, związanej z ekonomicznymi konfliktami narosłymi wokół przemian, jakie (np. w handlu, w transporcie dóbr itd.) jaunting spowodował.
Skutkiem tych wszystkich przemian jest pojawienie się radykalnie konserwatywnego obyczajowo i sztywno podzielonego na klasy społeczeństwa, ewidentnie rządzonego przez raczej autokratycznych przywódców. Jaunting jest częścią tej społecznej stratyfikacji – nie można jauntować się w miejsce, którego nie widziało się na oczy, trzeba więc mieć środki, by móc najpierw pojechać (drożejącymi w erze jauntingu środkami komunikacji) w nowe miejsce; zasięg jauntingu natomiast przekłada się, w wypadku klas pracujących, na możliwości zatrudnienia i zarobków. Jednocześnie finansowo-rodowa arystokracja, w największym stopniu korzystająca z ekonomicznych owoców jauntingu, sama się od niego dystansuje: częścią ich przywileju jest możliwość trwonienia czasu i korzystania ze znacznie wolniejszych tradycyjnych środków transportu. W ogóle fascynujące jest, jak dużo miejsca, w tak przecież niedługiej powieści, poświęca Bester ekonomii i ekonomicznym przyczynom zmian w świecie; ten rodzaj obserwacji niekoniecznie jest typowy dla SF jego czasów.

Jednak nawet w obrębie tej arystokracji istnieje podział, o którym pisałam już wcześniej. Świat ukazany w powieści Bestera jest bowiem w zasadzie pozbawiony możliwości większej kariery dla kobiet co najmniej od klasy średniej. Widzimy w powieści Robin – nauczycielkę i Lindsey Joyce, pilotkę pracującą dla Presteignów, ale już córka architekta, Jiz, buntuje się przeciwko zamknięciu – dosłownie w gineceum i symbolicznie w sztywnym systemie obyczajowych i społecznych norm.

Jednocześnie jest to świat, w którym równie sztywne podziały, jak te związane z płcią, wiążą się z klasą społeczną. Powszechna jest pogarda dla klas niższych, uważanie za naturalną ich ex definitione słabszej pozycji, a i głębokie poczucie, że wszystko, cokolwiek klasy niższe robią, jest także z definicji naznaczone dziecinnością, słabością, niezdolnością do samokontroli, prymitywnym konsumpcjonizmem i hedonizmem. To lekceważenie, ewentualnie poczucie, że zwykli ludzie, słabi i bezradni, potrzebują przewodników, jest czymś, co łączy Presteigna, Y’ang Yeovila i Dagenhama. Don’t you realize that you can’t trust people? They don’t know enough for their own good, mówi Dagenham. We’re forced to seize the responsibility that the average man shirks, dodaje Y’ang Yeovil.

Jaka jest odpowiedź Foyle’a? “No. I believe in them. I was one of them before I turned tiger”. Tu nie ma jednak prostej idealizacji mas, skontrastowanych ze zdegenerowaną arystokracją – u Bestera przed ludzkością jako taką jest taka sama i równie ciężka droga, jak ta, którą przeszedł Gully Foyle. Nieprzypadkowo, rozdając przypadkowym ludziom PyrE, wypomina im, że nie korzystają ze swego potencjału i nie realizują możliwości; nie ma jednak wątpliwości – o czym pisałam wcześniej – że droga do nowego kroku dla ludzkości musi prowadzić przez złamanie ograniczeń starego porządku. W tym sensie gest Foyle’a w ostatnich scenach akcji jest gestem na wskroś rewolucyjnym, kończącym przewrót, który rozpoczęło odkrycie jauntingu.

Kiedy czyta się powieść Bestera kolejny raz, czytelnika uderza zmienność konwencji, którymi autor się płynnie posługuje. Nominalnie najbliżej tej powieści – zawierającej motywy kosmicznych podróży, wypraw na obce planety i w przestrzeń, międzyplanetarnych konfliktów – do space opery. Jednocześnie dla uważnej osoby jasne będzie, że co najmniej równie ważne są tu dwie inne konwencje, niekoniecznie związane z fantastyką: kryminalna i thriller. Z jednej strony, większa część fabuły obraca się wokół śledztwa, które prowadzi główny bohater i które ma mu odpowiedzieć na pytanie “Dlaczego skazano mnie na śmierć w kosmosie?”. Ten wątek kryminalny zawiera sporo elementów klasycznej konwencji: spotkania z informatorami z półświatka, zbieranie danych, fałszywe tropy, przypadkowe odkrycia, w końcu – zaskakujące ujawnienie tożsamości zbrodniarza. Jednocześnie w równoległym wątku autor ogrywa motywy rodem z thrillera politycznego: knowania sił rządowo-biznesowych mające na celu jednoczesne ukrycie tajemnicy PyrE i odzyskanie materiału, próba przechwycenia Foyle’a-świadka i wydobycia z niego zeznań, wewnętrzne konflikty między agendami państwa a biznesem/ arystokracją… Jednocześnie, o czym już wcześniej wspomniałam, powieść Bestera pod wieloma względami antycypuje koncepcje cyberpunkowe. Zarówno wizja świata (ponury, społecznie podzielony, rządzony przez wielkie, ponadnarodowe i etycznie złe korporacje), jak i koncepcja bohatera- buntownika, który w swojej walce z systemem ucieka się do cybernetycznych modyfikacji ciała i wszczepów, które czynią z niego, jak sam mówi, more machine than man, są przecież bliskie estetyce i konwencjom cyberpunku.

We wstępie do edycji z 1999 Neil Gaiman pisze o powieści Bestera, że równie dobrze mogłaby się zaczynać od słynnych, otwierających A Tale of Two Cities, słów Charlesa Dickensa:

It was the best of times, it was the worst of times, it was the age of wisdom, it was the age of foolishness, it was the epoch of belief, it was the epoch of incredulity, it was the season of Light, it was the season of Darkness, it was the spring of hope, it was the winter of despair, we had everything before us, we had nothing before us, we were all going direct to Heaven, we were all going direct the other way – in short, the period was so far like the present period, that some of its noisiest authorities insisted on its being received, for good or for evil, in the superlative degree of comparison only.

Gaiman ma IMHO absolutną rację, i to nie tylko gdy chodzi o świat przedstawiony w powieści, ale i o jej styl i koncepcję, bo Besterowi jest chwilami do tego typu klasycznej epickiej narracji całkiem blisko. Jednocześnie jednak ta sama powieść zawiera jedną z na pewno najodważniejszych literacko scen w SF lat 50. (i długo potem) – starannie oddaną scenę, w której Gully Foyle, umierający w podziemiach katedry św. Patryka, wyrywa się z okowów czasu i przestrzeni i staje się miracle of a human mind no longer inhibited by concepts of the impossible. Doświadcza wtedy świata w pełnej synestezji zmysłów – a autor odważnie i twórczo nam to opisuje. Już sam zapis tej sceny – z sekwencjami oderwanych od siebie wielkich liter, z pozornie nic nie nieznaczącymi fragmentami słów – wydaje się mocno awangardowy na tle ówczesnych (1956, przypominam!) praktyk literatury popularnej. Mam wrażenie, że to, że dziś możemy czytać teksty takie, jak Dom z liści (The House of Leaves) Marka Z. Danielewski’ego (2000), to po części kwestia przetarcia śladów m.in. właśnie przez powieść Bestera, powszechnie przecież w świecie fantastycznym czytaną.

Wielka sekwencja, w której Foyle, wyrwany z czasu i przestrzeni, doświadcza synestezji, w której postrzega rzeczywistość na nowo, nieprzypadkowo kojarzyła się niektórym recenzentom z finałowymi scenami 2001: Odysei kosmicznej Stanleya Kubricka. Śmiem twierdzić, że nowatorstwo, oryginalność i aktualność tekstu Bestera da się zestawić z filmowym Kubrickowskim arcydziełem.

(1) Trochę offtop: wybaczcie angielszczyznę. Mogłabym zacytować przekład Barańczaka, ale go serdecznie nie lubię i wydaje mi się, na sam słuch, że dość modelowo mija się on z nastrojem, klimatem i brzmieniem oryginału, choć, oczywiście, zachowuje typową dla Barańczaka językową sprawność. Przekład Pietrkiewicza z 1994 jest literacko gorszy od Barańczaka i mniej pomysłowy, przekład Jolanty Kozak podoba mi się z tej trójcy wszystkiego najbardziej, choć też nie powala. Pietrkiewicz i Kozak tutaj, jakby kto chciał zerknąć. Paradoksalnie pierwszą strofę (bo dalej jest już IMHO gorzej) chyba jak dla mnie najefektowniej przełożył zazwyczaj niespecjalnie przeze mnie ceniony jako tłumacz Maciej Froński.

(2) Cytat w tytule notki jest, jak pierwotny tytuł Bestera, z poezji; ale nie z Blake’a, tym razem, a z Rilkego w polskim przekładzie Mieczysława Jastruna (też bym się pewnych fraz czepiała, ale nie mam innego tłumaczenia pod ręką). Sonet XXIX jednego z moich ukochanych poetów jakoś mi do bohatera Bestera spasował:

Przyjacielu wielu dali, milczący,
odczuj, jak twój oddech zwiększa przestrzeń.
Pod stropami posępnych dzwonnic
daj się dzwonić. To, co trawi cię jeszcze,

siłą swą przewyższa pożywienie,
Bądź w przemianie nieustannym mijaniem.
Czym jest twe bolesne doświadczenie?
Jeśli napój gorzkim, w wino się zamień.

Na rozstaju zmysłów bądź w godzinę
nocy tej z nadmiaru czarnoksięstwem,
sensem jej niezwykłego spotkania.

gdy pamięć ziemska cię wygania,
do milczącej ziemi powiedz: Płynę.
Do śpieszącej wody powiedz: Jestem.