Powtórzę – dla osób, które przyszły przeczytać tylko tę notkę, a nie cykl Zajdlowy – o co w tym wszystkim chodzi. W ramach akcji #ZewZajdla, promującej lekturę polskiej fantastyki i świadome głosowanie na jej najważniejszą przyznawaną przez fanów nagrodę, polecam na tym blogu, w krótkich notkach, te opowiadania, które mnie się szczególnie w 2020 podobały i które sama rozważam jako kandydatury do umieszczenia na mojej własnej liście. Głosuje się, jak w zeszłym roku, online, przy pomocy specjalnego formularza. Na obecnym etapie zgłaszamy nominacje – do pięciu opowiadań i powieści, które, naszym zdaniem, zasługują na wyróżnienie.
Wśród tekstów, które zwróciły moją uwagę, jest kilka opowiadań opublikowanych w Nowej Fantastyce. Jest wśród nich także opowiadanie Pawła Majki “Efialtes”.
Uwaga: dalsza część analizy zawiera spojlery. Przejdź na koniec (po drugiej ilustracji), po krótką bezspojlerową rekomendację.
Opowiadanie Pawła Majki trochę nie miało szans mi się nie podobać. Autor – co widać doskonale w jego powieściach Pokój światów i Wojny przestrzeni, które zresztą obie zdecydowanie lubię – nie tylko w nich bardzo sprawnie i pomysłowo posługuje się odwołaniami do kulturowej tradycji i pomysłowo tę tradycję przetwarza. A skoro na dodatek “Efialtes” odwołuje się do tego kawałka historii, który znam i którym, poniekąd, zawodowo się zajmuję, oczywiste było, że mnie ten tekst skusi. I z przyjemnością stwierdziłam, że kupił mnie od pierwszych słów.
Pierwszoosobowym narratorem, opowiadającym nam w rwanych, impresyjnych scenach swoją historię, jest w opowiadaniu Pawła Majki tytułowy Efialtes – arcyzdrajca spod Termopil, który wedle przekazów greckich historyków pokazał Persom drogę, pozwalającą obejść spartańską armię i ją zaskoczyć, doprowadzając do perskiego triumfu w bitwie. Ta postać nieraz wcześniej pojawiała się w kulturze, w tym – popularnej: Efialtes Pawła Majki na pewno zawdzięcza sporo swojemu odpowiednikowi z 300 Franka Millera i jego komiksowej adaptacji, bo – podobnie jak bohater komiksu, a inaczej niż historyczna postać, o której nic takiego nie wiemy – urodził się dotknięty kalectwem. To jest, oczywiście, bardzo kusząca perspektywa, by tak tę postać wykreować – przede wszystkim dlatego, że jednym z kluczowych faktów powiedzmy-historycznych o Sparcie, jakie większość z nas zna, jest przekonanie, że urodzone z widoczną niepełnosprawnością niemowlęta skazywano w niej na natychmiastową śmierć przez zrzucenie ze skały. Historyczność tego faktu jest dość wątpliwa (1), ale jego kulturowe znaczenie ogromne, bo dla mnóstwa osób Sparta kojarzy się właśnie z tymi dwoma faktami: zabijaniem “nieidealnych” dzieci i bohaterską obroną Termopil.
Efialtes Pawła Majki jest bohaterem niedoskonałym, nie tylko ze względu na swoją historię. Jego ciało jest kalekie, a umysł – przekształcony ciągłym kontaktem z bóstwem, z tym, co przerasta człowieka. Jak Merlin w niektórych wariantach legendy, żyje jednocześnie we wszystkich czasach, we własnym teraz, dawniej, wkrótce.
Wszyscy jesteśmy opowieściami, mówi (jak Jedenasty Doktor w odcinku The Big Bang, skądinąd, wybaczcie fanowski wtręt) u Majki Efialtes. Autor bardzo efektownie buduje w tym tekście paralele i skojarzenia: między Efialtesem a kamieniem, który zamiast niego zrzucono ze skały, między Efialtesem a jego siostrą, którzy oboje żyją w cieniu Sparty, ale tak naprawdę poza tym, co ją stanowi, poza rytuałami wojny; między tym, czym Efialtes jest, a tym, czym – ucząc się samotnie walki bronią odebraną martwemu wojownikowi – powoli się staje. Między Ateną a Aresem, boginią wysublimowanej wojennej mądrości i chwały, a bogiem przelanej krwi, poszarpanych ciał i udręki konających na polu bitwy.
Majka nie tworzy w tym tekście prostych opozycji dobro-zło, nie kreuje Efialtesa ani na zdrajcę szlachetnej, doskonałej Sparty, ani na mściciela krzywd. Stosunek narratora do Sparty jest złożony, nieoczywisty – bo jest w nim i fascynacja pięknem, fizyczną doskonałością Spartiatów i obsesyjnością ich jedynego celu, ale widać też i świadomość wiążących się ze spartańskimi obyczajami okrucieństw. Jest też, przede wszystkim, potrzeba wyrwania się – bogom, ludziom, Sparcie, przeznaczeniu, poczuciu, że jeśli jesteśmy opowieściami, to przez kogoś innego opowiadanymi – i zaznaczenia swojego śladu. Choćby w śmierci.
Literacko to jest bardzo udany tekst, napisany impresyjnym językiem, nastrojowy – wiele w nim z tego, jak widział antyku przywołany w cytacie-motcie Zygmunt Kubiak. Trafił do mnie ten tekst i zdecydowanie zrobił wrażenie; warto go wśród opowiadań z NF 2020 odszukać.
(1) Potwierdza ten fakt zasadniczo jedno (!) źródło, i to z przełomu I/II wieku n.e. (“Żywot Likurga” Plutarcha), które bardzo mocno skupia się na Sparcie jako kreacji swoistego “państwa idealnego”, konsekwentnego (w sposób, który ma wydawać się obcy czytelnikom!) w swojej polityce posiadania “tylko najlepszych obywateli”. Generalnie tekst Plutarcha jest wszystkim, tylko nie obiektywnym raportem o Sparcie IX w. p.n.e. i gdyby to kogoś ciekawiło, chętnie napiszę o tym na moim drugim, poświęconym starożytności blogu.
GDZIE ZNALEŹĆ: w Nowej Fantastyce 09/2020.
ZA ILE: Numer NF w aplikacji można kupić za 8.99 PLN.
DLA KOGO: Dla lubiących fantastykę historyczną, odwołującą się twórczo do konkretnej przeszłej rzeczywistości. Dla osób szukających w fantastyce refleksji i – nawet w krótkiej formie – dyskusji o sensie historii i ludzkiej natury. Dla preferujących impresyjną, pierwszoosobową, wymagającą narrację.
